Θα ήθελα να εκφράσω τα θερμά μου συγχαρητήρια στον κ. Πέτρο Ψωμά και τη δημοτική παράταξη «σπιράλ» για τη διοργάνωση αυτής της τόσο ενδιαφέρουσας ημερίδας. Θα ήθελα, επίσης, να σας ευχαριστήσω για την τιμητική πρόσκληση και να ζητήσω την κατανόησή σας γιατί ανυπέρβλητο κώλυμα κατέστησε τελικά αδύνατη την παρουσία μου. Επιτρέψτε μου να καταθέσω γραπτά τις λίγες αυτές σκέψεις, ως μια μικρή συμβολή στην ημερίδα σας.
Δεν θα αναφερθώ προφανώς σε καλές αυτοδιοικητικές πρακτικές. Αυτό θα το κάνουν οι παρόντες, εν ενεργεία δήμαρχοι. Έχουν πολλά να πουν και πολλές εμπειρίες να ανταλλάξουν. Προσωπικά δεν συμμετέχω ενεργά στα αυτοδιοικητικά πράγματα εδώ και δέκα περίπου χρόνια ― τα δικά μου, συνεπώς, βιώματα ανταποκρίνονται σε άλλη εποχή και σε άλλες συνθήκες, λαμβανομένου μάλιστα υπόψη ότι ο χρόνος τρέχει πλέον με φρενήρη ταχύτητα. Θα περιοριστώ, λοιπόν, σε λίγες γενικότερες σκέψεις, βγαλμένες από τη γνώση και την πλούσια πολιτική εμπειρία.
Αποτελεί κοινό τόπο ότι ζούμε σε έναν κόσμο περίπλοκο και αντιφατικό, ο οποίος κινείται σε αχαρτογράφητα νερά. Οι κατακλυσμιαίες μεταβολές που συντελούνται κατά τη μετάβαση στη νέα ιστορική εποχή φαίνεται πως οδηγούν και σε αλλαγή υποδείγματος στις δυτικές οικονομίες. Σε αυτή την εποχή των τόσο μεγάλων και τόσο πυκνών προκλήσεων, η χωρική διάσταση της ανάπτυξης αποκτά ολοένα και πιο βαρύνουσα σημασία. Αυτό σημαίνει ότι κάποιες πόλεις και κάποιες περιφέρειες θα πάνε μπροστά και κάποιες άλλες θα χάσουν το τρένο. Οι πόλεις και οι περιφέρειες που θα πρωταγωνιστήσουν είναι εκείνες οι οποίες θα διαμορφώσουν στρατηγική έξυπνης εξειδίκευσης, βασιζόμενη στην έρευνα, την καινοτομία, την παιδεία, την ένταξη σε διεθνή δίκτυα. Εκείνες που θα προωθήσουν την πράσινη οικονομία και την αποδοτική και ενάρετη χρήση των πόρων. Εκείνες που θα αναπτύξουν μια εξωστρεφή οικονομία με υψηλή απασχόληση και κοινωνική συνοχή. Εκείνες, εν τέλει, που θα επισπεύσουν τον ψηφιακό και πράσινο μετασχηματισμό τους, υιοθετώντας και νέες μορφές δημοτικής και περιφερειακής διακυβέρνησης.
Αυτή είναι, σε εντελώς αδρές γραμμές, η ιστορική πρόκληση με την οποία καλούμαστε να αναμετρηθούμε. Το ερώτημα είναι πώς αντιδρούμε ως χώρα στην πρόκληση αυτή. Για να απαντηθεί το συγκεκριμένο ερώτημα θα πρέπει προηγουμένως να συμφωνήσουμε στο το τι, τελικά, φταίει για την κακοδαιμονία της Ελλάδας. Στο τι φταίει για το εσωστρεφές και κρατικοδίαιτο παραγωγικό μοντέλο. Στο τι φταίει για το γεγονός ότι τα μισά σχεδόν χρόνια του ανεξάρτητου κρατικού βίου της η Ελλάδα τα πέρασε υπό επιτήρηση από τους εκάστοτε δανειστές. Η ρίζα του προβλήματος, κατά τη γνώμη μου, βρίσκεται στο πελατειακό πολιτικό σύστημα και στο γραφειοκρατικό, διάτρητο και αναποτελεσματικό κράτος που δημιούργησε, με συνέπεια το διοικητικό σύστημα και το σύστημα διακυβέρνησης, ευρύτερα, να βρίσκονται σε αδυναμία να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν δημόσιες πολιτικές. Εξ ου και θεωρώ ως κορυφαία, κατεπείγουσα προτεραιότητα τη ριζική ανάταξη του κράτους και την αναθεμελίωση του διοικητικού συστήματος της χώρας, το οποίο θα πρέπει να νοείται ως λειτουργική ενότητα που περιλαμβάνει όχι μόνο το κεντρικό κράτος αλλά και την τοπική αυτοδιοίκηση.
Γίνονται βήματα προς αυτή την κατεύθυνση; Φυσικά και γίνονται. Μέσα από μια διαχρονική οπτική ματιά, μπορούμε αβίαστα να υποστηρίξουμε ότι μεταρρυθμίσεις έγιναν, και μάλιστα εύστοχες σε αρκετές περιπτώσεις. Πλην όμως έμειναν σε μεγάλο βαθμό μετέωρες, γιατί ήταν αποσπασματικές και δεν έθιγαν τον πυρήνα του κεντρικού κράτους. Γι’ αυτό και εν πολλοίς απορροφήθηκαν από τη μαύρη τρύπα του ανυπόφορου συγκεντρωτισμού, που εκπορεύεται από το κεντρικό κράτος και απλώνεται σε ολόκληρο το διοικητικό σύστημα. Με άλλα λόγια, μεταρρυθμίσεις έγιναν, μεταρρύθμιση δεν έγινε.
Ας έλθουμε, επί παραδείγματι, στην πολυδιαφημισμένη, αλλά και ταλαιπωρημένη τα τελευταία χρόνια, έννοια του επιτελικού κράτους και της επιτελικής διακυβέρνησης. Θυμίζω ότι ψηφίστηκε ένα νομοθετικό πλαίσιο (ν. 4622/2019). Όμως το νομοθετικό αυτό πλαίσιο, αντί να ξεκινήσει από τη διάκριση μεταξύ στρατηγικών και εκτελεστικών λειτουργιών του κράτους, «βάφτισε» επιτελική διακυβέρνηση τη δημιουργία μιας συγκεντρωτικής, υπερτροφικής δομής στην προεδρία της κυβέρνησης, χωρίς μάλιστα να προβλέψει και τα αναγκαία θεσμικά αντίβαρα. Τις συνέπειες τις είδαμε με το σκάνδαλο των υποκλοπών. Θα πρέπει, λοιπόν, να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν νοείται επιτελική διακυβέρνηση χωρίς αναλυτική καταγραφή αρμοδιοτήτων και λειτουργιών και χωρίς ριζική ανακατανομή τους μεταξύ κέντρου και περιφέρειας, με περιορισμό του κεντρικού κράτους σε επιτελικό και μόνο ρόλο και ενδυνάμωση της δημοτικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης. Αυτή είναι η «μητέρα των μεταρρυθμίσεων», που όμως εκκρεμεί.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να θέσω ένα σημαντικό, κατά τη γνώμη μου, θέμα: την αρχή της επικουρικότητας. Ως γνωστόν, σύμφωνα με την αρχή της επικουρικότητας η απόφαση παίρνεται στο πλησιέστερο δυνατό προς τον πολίτη επίπεδο. Αυτό αποτελεί αναμφισβήτητα ένα ασφαλές κριτήριο. Χρειάζεται, ωστόσο, να προφυλαχθούμε από στρεβλώσεις αυτής της αρχής. Έχει διαπιστωθεί, επί παραδείγματι, ότι, στο όνομα δήθεν της αποτελεσματικότητας, η αρχή της επικουρικότητας αξιοποιείται από τις δυνάμεις που θέλουν να επιβάλουν μια αυστηρή και κάθετη ιεραρχική δομή στο σύστημα διακυβέρνησης. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας δομής, ο ρόλος των τοπικών αρχών προβλέπεται υποβαθμισμένος, αφού αυτές αποτελούν το «κατώτερο» επίπεδο. Είναι λοιπόν αναγκαία η ευρεία ερμηνεία της αρχής της επικουρικότητας και η στενότερη σύνδεσή της με τις αρχές της εγγύτητας και της συνέργειας, με στόχο να βρεθεί στο επίκεντρο το συμφέρον του πολίτη. Η κοινωνία είναι δυναμική και όχι στατική. Το διοικητικό σύστημα, συνεπώς, πρέπει να ανταποκρίνεται με ταχύτητα και επάρκεια στις ανάγκες της κοινωνίας. Η πράξη, εξάλλου, δείχνει ότι δεν αρκεί η αυστηρή τυποποίηση των αρμοδιοτήτων, ούτε ο αυστηρός λειτουργικός διαχωρισμός και η εξειδίκευσή τους ανά επίπεδο διοίκησης (κεντρικό κράτος, αποκεντρωμένες κρατικές υπηρεσίες, αιρετές περιφέρειες, δήμοι) ώστε να μην ανακύπτουν προβλήματα συγχύσεων, αλληλεπικαλύψεων και θεσμικών ανταγωνισμών. Για τον λόγο αυτό είναι αναγκαίο να προβλέπονται τρόποι συνάρθρωσης των αρμοδιοτήτων μεταξύ των διαφορετικών επιπέδων διοίκησης, που θα βελτιώνουν τη λειτουργία των υπηρεσιών και την εξυπηρέτηση του πολίτη. Προκύπτει, συνεπώς, η ανάγκη της συνέργειας, η ανάγκη δηλαδή ισότιμης και οριζόντιας σύμπραξης των διαφόρων επιπέδων διακυβέρνησης. Και για να γίνει αυτό πιο κατανοητό: κρίσιμα προβλήματα της εποχής μας, όπως η ανεργία, το περιβάλλον, η υγεία, η εκπαίδευση, η κοινωνική μέριμνα δεν αντιμετωπίζονται ούτε με εντολές «των πάνω προς τους κάτω» ούτε από ένα μόνον επίπεδο διοίκησης. Απαιτείται, αντίθετα, η συνεργασία και η σύμπραξη όλων των επιπέδων διοίκησης, με διακριτούς φυσικά ρόλους και οριοθετημένες αρμοδιότητες, ώστε να απαντάται ταυτόχρονα με σαφήνεια το ερώτημα «ποιος κάνει τι;».
Μπαίνουμε σε εκλογική χρονιά και τα θέματα αυτά θα έπρεπε να είναι από τα κυρίαρχα. Επειδή όμως τα κόμματα σίγουρα δεν τα έχουν ως προτεραιότητα, κρίσιμος είναι ο ρόλος πρωτοβουλιών από την κοινωνία πολιτών. Η μεγάλη συμβολή που μπορούν να έχουν πρωτοβουλίες όπως η δική σας είναι ότι μπορούν να διαμορφώσουν μια προωθημένη μεταρρυθμιστική ατζέντα για τις πόλεις και ευρύτερα για την τοπική αυτοδιοίκηση ως πόλου δημοκρατικής αναγέννησης, παραγωγικής ανασυγκρότησης και κοινωνικής συνοχής. Η δημοτική αυτοδιοίκηση, ειδικότερα, προσφέρεται για την ευρύτερη δυνατή συνάντηση πολιτών σε έναν κοινό προγραμματικό και αξιακό τόπο, πέρα από κομματικές περιχαρακώσεις.
Και πάλι σας ευχαριστώ για την τιμητική πρόσκληση και εύχομαι κάθε επιτυχία στην ημερίδα και στις επόμενες πρωτοβουλίες σας.
Πάνος Σκοτινιώτης
τ. Δήμαρχος Βόλου
8 Οκτωβρίου 2022
