Από το 1994, ύστερα από κοινή πρωτοβουλία της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Ψυχικής Υγείας και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), η 10η Οκτωβρίου έχει καθιερωθεί ως Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, με σκοπό την ευαισθητοποίηση του πληθυσμού για θέματα ψυχικής ασθένειας και την καταπολέμηση του στίγματος.
Το μήνυμα της φετινής Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής «Κάθε 40 δευτερόλεπτα ένας άνθρωπος θέτει τέρμα στη ζωή του» αναδεικνύει την αυτοκτονία ως παγκόσμιο πρόβλημα δημόσιας υγείας. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΠΟΥ, υπολογίζεται ότι περίπου 800.000 άνθρωποι αυτοκτονούν κάθε χρόνο παγκοσμίως, περισσότεροι από εκείνους που πεθαίνουν στον πόλεμο ή από δολοφονία.
Οι αυτοκτονίες δεν γνωρίζουν σύνορα. Αποτελούν σοβαρό πρόβλημα δημόσιας υγείας στις υψηλού εισοδήματος χώρες και ακόμα μεγαλύτερο στις χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, όπου καταγράφεται το 80% των αυτοκτονιών.
Πρώτος ο Γάλλος Κοινωνιολόγος Emile Durkheim, στο ριζοσπαστικό του βιβλίο με τίτλο «Αυτοκτονία», υποστήριξε ότι οι δείκτες αυτοκτονιών επηρεάζονται από τα διαφορετικά κοινωνικά πλαίσια στα οποία αναδύονται. Κοινωνικά φαινόμενα, όπως η ανεργία ή η περιθωριοποίηση, συνδέονται με αυτοκτονικές συμπεριφορές. Σύμφωνα με μελέτη σε 26 χώρες κράτη-μέλη της ΕΕ κατά την περίοδο 1970-2007, μία αύξηση μεγαλύτερη του 3% στο δείκτη ανεργίας επιφέρει αύξηση της τάξης του 4,45 % στις αυτοκτονίες μίας χώρας.
Στην Ελλάδα, κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, τα ποσοστά των αυτοκτονιών αυξήθηκαν σημαντικά. Τα τελευταία επίσημα στοιχεία για τον αριθμό των αυτοκτονιών αφορούν το 2016 και προέρχονται από την ΕΛΣΤΑΤ, σύμφωνα με την οποία οι αυτοκτονίες τη συγκεκριμένη χρονιά ανήλθαν σε 484. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Παρατηρητηρίου Αυτοκτονιών του Κέντρου Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας της ΜΚΟ «Κλίμακα», κατά τα έτη 2017, 2018 και μέχρι τις 31/8/2019, ο αριθμός των αυτοκτονιών παρουσιάζει μία σταθερή αυξητική τάση.
Θα πρέπει, ωστόσο, να σημειώσουμε ότι τα πραγματικά ποσοστά ενδέχεται να είναι μεγαλύτερα, καθώς υπάρχει υποκαταγραφή του φαινομένου, η οποία αποδίδεται στη δυσκολία να εξακριβωθεί -στην περίπτωση π.χ. ατυχήματος- ότι όντως υπήρχε πρόθεση, αλλά και σε κοινωνικούς και θρησκευτικούς λόγους που σχετίζονται με το στίγμα. Επίσης, δεν υπάρχει στην Ελλάδα καταγραφή των αποπειρών αυτοκτονίας, οι οποίες εκτιμάται ότι είναι σχεδόν 25 φορές περισσότερες των καταγεγραμμένων αυτοκτονιών.
Μια ιδιαίτερα ευάλωτη ομάδα πληθυσμού είναι οι νέοι. Τα ποσοστά αυτοκτονιών στους νέους αποτελούν το ένα τρίτο του συνολικού αριθμού των αυτοκτονιών παγκοσμίως και η αυτοκτονία είναι η δεύτερη αιτία θανάτου στην ηλικιακή ομάδα 15-29. Η πρόληψη της αυτοκτονίας και η προαγωγή της ψυχικής υγείας στους νέους μπορεί να επιτευχθεί με την αντιμετώπιση των παραγόντων κινδύνου (π.χ. φτώχεια, ενδοοικογενειακή βία, σχολικός εκφοβισμός κ.ά.) και την ανάπτυξη ποιοτικών υπηρεσιών υγείας, εκπαίδευσης και κοινωνικής υποστήριξης.
«Οι αυτοκτονίες μπορούν να αποσοβηθούν», δήλωσε ο γενικός γραμματέας του ΠΟΥ δρ. Tedros Adhanom Ghebreyesus και προσκάλεσε όλες τις χώρες να συμπεριλάβουν στρατηγικές πρόληψης και αποσόβησης αυτοκτονιών στα εθνικά προγράμματα προαγωγής και αγωγής υγείας.
Δυστυχώς, σε πολλές χώρες η πρόληψη των αυτοκτονιών δεν είναι προτεραιότητα στην ατζέντα για τη δημόσια υγεία. Η έγκαιρη καταγραφή και η συστηματική παρακολούθηση των αυτοκτονιών σε εθνικό επίπεδο, τα στοιχεία των οποίων θα προσανατολίσουν τον σχεδιασμό στοχευμένων παρεμβάσεων σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, αποτελούν παράγοντες-κλειδιά για την κατανόηση και την αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου.
Σημαντικό ρόλο στην πρόληψη των αυτοκτονιών μπορούν να διαδραματίσουν, επίσης, τα συστήματα και οι υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης. Η καθολική υγειονομική κάλυψη (UHC) εξασφαλίζει ότι οι πιο ευάλωτοι μπορούν να έχουν πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, όπου και όποτε τις χρειάζονται. Ευάλωτοι για να αυτοκτονήσουν δεν είναι μόνο οι άνθρωποι που έχουν διαγνωστεί με μια ψυχική διαταραχή, αλλά και εκείνοι που πάσχουν από μια σοβαρή σωματική νόσο. Σύμφωνα με έρευνες, παρατηρείται συσχετισμός μεταξύ χρόνιας ασθένειας και αυτοκτονικής συμπεριφοράς. Συγκεκριμένα, ο κίνδυνος είναι τρεις φορές μεγαλύτερος σε εκείνους που υποφέρουν από χρόνιους πόνους. Όλες οι ασθένειες που συνοδεύονται από έντονο σωματικό πόνο, αναπηρία και νευροαναπτυξιακή διαταραχή αυξάνουν τον κίνδυνο αυτοκτονίας. Η ικανότητα του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού να αναγνωρίσει έγκαιρα τα προειδοποιητικά σημάδια στο άτομο που σκέφτεται να αυτοκτονήσει αποδεικνύεται κρίσιμος παράγοντας για την πρόληψη των αυτοκτονιών εντός του χώρου του νοσοκομείου. Επομένως, πρέπει να αναπτυχθούν προγράμματα ενδονοσοκομειακής εκπαίδευσης του προσωπικού, ώστε να είναι σε θέση να αντιληφθεί τον κίνδυνο και να παρέμβει αποτελεσματικά για την αποτροπή της αυτοκτονίας.
Υπό αυτό το πρίσμα, το ΠΓΝΠ πραγματοποίησε τον Ιούνιο του 2019 μια Ευρωπαϊκή Ημερίδα με τίτλο «Παροχή Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας και Φροντίδας σε Άτομα με Μεταιχμιακή (Οριακή) Διαταραχή Προσωπικότητας», στην οποία συμμετείχαν επιστήμονες από την Ελλάδα, τη Σουηδία και την Ολλανδία και την παρακολούθησαν ιατροί, νοσηλευτές και λοιπό προσωπικό τόσο από το ΠΓΝΠ όσο και από νοσηλευτικά ιδρύματα της ευρύτερης περιοχής. Η επιλογή του θέματος βασίστηκε στα υψηλά ποσοστών αυτοκτονιών, αποπειρών αυτοκτονίας και αυτοτραυματισμών που εμφανίζουν τα άτομα με Μεταιχμιακή/Οριακή Διαταραχή Προσωπικότητας και στην παρατηρούμενη αδυναμία των υπηρεσιών υγείας να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στις ιδιαίτερες ανάγκες των συγκεκριμένων ληπτών. Επίσης, πραγματοποιήθηκε επιμορφωτικό σεμινάριο στο προσωπικό Ασφάλειας του Νοσοκομείου με τίτλο «Διαχείριση επιθετικών και βίαιων ασθενών», προκειμένου να διδαχθούν οι εν λόγω εργαζόμενοι τρόπους αποκλιμάκωσης και αποτελεσματικής διαχείρισης ασθενών με ετεροκαταστροφική ή αυτοκαταστροφική συμπεριφορά.
Τέλος, κομβικής σημασίας είναι ο ρόλος της κοινότητας για την καταπολέμηση του στίγματος, που επιτυγχάνεται μέσα από την ανάπτυξη της ευαισθητοποίησης απέναντι στη διαφορετικότητα, τη βελτίωση της εγγραμματοσύνης σε θέματα ψυχικής υγείας και την προαγωγή της κοινωνικής αλληλεγγύης σε άτομα με ευαλωτότητα. Για τον λόγο αυτό, το ΠΓΝΠ, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας 2019, έχει δημιουργήσει μια αφίσα για την ευαισθητοποίηση των εργαζομένων, των ασθενών και των συνοδών σχετικά με το θέμα της αυτοκτονίας, ενώ επιχειρεί συστηματικά τους τελευταίους μήνες τη δικτύωση στην κοινότητα, μέσω της συνεργασίας με συλλόγους ασθενών, για την ανάπτυξη κοινών δράσεων, οι οποίες έχουν ως σκοπό την καταπολέμηση του στίγματος των ανθρώπων που ζουν με την ψυχική ασθένεια.
Χρυσοβαλάντης Παπαθανασίου
Διδάκτωρ Ψυχολογίας Aix-Marseille Université – Αναπληρωτής Διοικητής ΠΓΝΠ
